Onze provincie kent tientallen herdgangen die al honderden jaren bestaan. In Tilburg zijn er ook nog veel van die driehoekige pleinen te zien, zoals het Wilhelminapark en het Hasseltplein. Toch worden die driehoeken maar mondjesmaat als beschermd dorps- of stadsgezicht aangewezen. Waarom?

Door Woeste Grond

Rob Donders woont al ruim twintig jaar aan het Korvelplein in Tilburg. Het is een van de oudste huizen van de buurt, zo niet van de stad, waarvan de gevel ook al op oude ansichtkaarten prijkt. ‘Eigenlijk is dit een symbool voor Korvel’, zegt Rob. ‘Dit rijtje huizen hier was vroeger allemaal van de parochie. Maar de meeste panden zijn inmiddels verkocht.’

Het zijn overblijfselen van een inmiddels vervlogen tijdperk. De stad verandert zienderogen. Maar rond het Korvelplein, een van de vele typische voormalige herdgangen die Tilburg rijk is, is de afgelopen twee decennia qua architectuur niet veel veranderd, volgens Rob. Ja, af en toe komt er een nieuw gebouw erbij: enkele huizen verderop is er een huisje gesloopt en opnieuw opgebouwd. In dezelfde stijl als wat er stond, en iets wat qua hoogte, uitstraling en perfect aansluit bij de rest van het rijtje woningen, dat rond 1905 gebouwd is.

Beleid

Het is inmiddels beleid van de gemeente Tilburg om niet te veel aan de herdgangen en de linten te tornen. Dit zijn tenslotte de plekken waar de stad is ontstaan. Voor de linten, zoals de Korvelseweg, de Besterdring en de Goirkestraat, geldt sowieso een maximale bouwhoogte van 11 meter. Op sommige plekken is die bouwhoogte, omdat daar nog oude bestemmingsplannen gelden, 15 meter. De gemeenteraad moet nog een hoogbouwbeleid vaststellen, maar waarschijnlijk is daarin opgenomen dat er aan de linten en herdgangen geen gebouwen hoger dan 15 meter komen.

Aan het Korvelplein is het Rob die zelf ook met een schuin oog naar de ontwikkelingen kijkt. Zijn betrokkenheid bij het plein is groot. Toen een buurman een glazen verdieping op zijn woning uit begin twintigste eeuw wilde zetten, diende Rob daar samen met andere buurtbewoners bezwaar tegen in. ‘Zoiets is heel erg ingrijpend voor het straatbeeld, dat moet je gewoon niet willen. Nu bouwt de buurman er iets aan de achterkant bij, dat is natuurlijk helemaal goed.’

Het zegt iets over de mate waarin bewoners die aan de voormalige herdgangen wonen betrokken kunnen zijn bij ‘hun’ herdgang. En ondanks het feit dat Tilburg haar herdgangen zoveel mogelijk in hun waarde lijkt te laten, zijn veel herdgangen officieel geen rijksbeschermd stadsgezicht.

Terughoudend

In Tilburg zijn twee gezichten officieel door het rijk beschermd: de Heuvel en het Wilhelminapark. Dolf Muller, woordvoerder bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, legt uit dat de driehoekstructuur zélf sowieso geen bescherming geniet. ‘Het Wilhelminapark is als beschermd stadsgezicht aangewezen, maar de herdgang als los landschapselement daarbinnen niet.’ Het is overigens al jaren beleid van de Rijksdienst om terughoudend te zijn met het aanwijzen van beschermde gezichten. ‘Dat gebeurt alleen nog maar in aanwijzingsprogramma’s en in zeer uitzonderlijke gevallen.’ De ‘vergeten parels’ kunnen nog aangewezen worden, verder houdt het op.

Maart de gemeente heeft het Rijk niet altijd nodig om een deel van hun erfgoed te beschermen: ze kunnen het ook zelf doen. Tilburg wees twee jaar geleden nog, op voordracht van de gemeenteraad, het iconische Hasseltplein aan als een gemeentelijk beschermd stadsgezicht. Ook het plein van De Schans is een stadsgezicht dat door de gemeente zelf is beschermd.

De andere herdgangen is een minder geborgen lot beschoren. ‘De meest waardevolle en intacte herdgangen hebben we als gemeentelijk beschermd stadsgezicht aangewezen’, zegt de Tilburgse wethouder Bas van der Pol. ‘De andere herdgangen hebben allemaal hun eigen kwaliteit, maar die voegt weinig toe aan wat er al beschermd is. Soms zijn de herdgangen niet of zeer beperkt zichtbaar, zoals De Reit of Quirijn.’

Flexibiliteit

En is het nou zo dat sommige plekken niet worden aangewezen, omdat dat de bouw van nieuwe gebouwen afremt? Volgens Van der Pol niet. Want ook in de binnenstad, dat een beschermd stadsgezicht is, kunnen relatief grote ontwikkelingen gewoon doorgang vinden, weet de wethouder. ‘Dat vindt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ook prima. Bij goede plannen is er ook flexibiliteit.’

Het Korvelplein is een aantal malen in beeld geweest om te beschermen, maar uiteindelijk heeft de gemeente daarvoor toch een andere keuze gemaakt, zegt de wethouder. ‘Als ruimtelijke structuur met intact bebouwingsbeeld wordt Korvel als net wat minder bijzonder gezien dan de al beschermde herdgangen. Dit kan in de toekomst opnieuw overwogen, bijvoorbeeld na de herinrichting van de Korvelseweg.’ Die herinrichting zou rond 2027 moeten beginnen. Heel misschien kunnen we dan tóch nog een herdgang voor de eeuwigheid bewaren.

Dit verhaal is gemaakt door Woeste Grond en tot stand gekomen met steun van het Tilburgs Mediafonds. Op de website woestegrond.org is een uitlegvideo te bekijken met meer informatie over de herdgangen.